Waarom nog eens een blog over de Goldberg Variaties van Johann Sebastian Bach? Er is al zoveel over gezegd en de variaties zelf zijn al zo vaak gespeeld.
De reden zit in de muziek zelf. En daarom kun je er het beste naar luisteren. Dan blijft er nog genoeg over om er over te praten. Deze opname van het thema maakte ik eind 2020.
Hieronder meer opnames die ik eind 2020 maakte. Alles begint met deze bekende aria. Een compositie die Bach eerder voor het Klavierbüchlein für Anna MagdalenaBach schreef. Is dit een aria die gezongen wordt? Of vooral een dans, een sarabande zoals erboven staat? Ik denk dat je het ook, als diepere laag, als een gesprek kunt opvatten, een dialoog met vragen, twijfel en beloften. In de traditie van Luther, de hervormer waar Bach een enorme bewondering voor had.
Mijn eerste keer
Zo’n 40 jaar geleden hoorde ik deze muziek voor het eerst. Een oom was razend enthousiast over de vertolking van Glenn Gould en zette de plaat op. Ik was zeker onder de indruk, maar niet geraakt. Vooral knap, dacht ik. En vooral onmogelijk om dit zelf ooit te spelen.
Jaren later las ik in een interview met een Nederlandse schrijfster dat zij van Ivo Janssen, de fantastische pianist, het advies kreeg, zelf ook de Goldberg Variaties te spelen. Misschien moet ik het dus ook eens proberen, dacht ik. En zo studeerde ik jarenlang, variaties na variatie. Soms speelde ik alles achter elkaar, met meer vallen dan opstaan. Maar uiteindelijk kwam ik een heel eind. En zo kwam ook ik in de ban van deze muziek, en wil ik er nu ook over schrijven. Want over de kern van deze compositie kan nog wel iets gezegd worden.
Een lange zit
De Goldberg Variaties moet je eigenlijk volledig horen. Dat duurt tusen de 40 en 90 minuten. Glenn Gould sloeg alle herhalingen over, zodat de opname op een langspeelplaat paste. Het is de meest bekende uitvoering maar niet door iedereen de meeste bewonderde.
De cyclus is in 1741 in druk verschenen. Oorspronkelijk heette deze compositie “Clavier Ubung bestehend in einer Aria mit verschiedenen Veraenderungen vors Clavicimbal mit 2 Manualen” (meer informatie). De partituur laat veel vrijheid toe in interpretatie. Luister maar hoe bijvoorbeeld het tempo bij verschillende uitvoerders verschilt. Een introductie wordt bijvoorbeeld goed gegeven in deze aflevering van De Wereld Draait Door. Helaas wel met het bekende “snel alles doornemen”. En weer wordt niet gesproken over de verhouding van de variaties tot het geheel.
Constructie
Bekend is de Aria, waarop alle 30 variaties op gebaseerd zijn. Deze aria wordt op het eind herhaald.
De aria kun je eindeloos vaak spelen, de muziek verveelt niet. Het akkoordschema (hier vereenvoudigd weergegeven) is de basis waarop alle variaties zijn gecomponeerd..
Je ziet dat er 32 maten zijn. Dat getal komt terug in het totaal: 2x de Aria (aan het begin én het eind) en er tussen de 30 variaties. Wat niet vaak te lezen is in de artikelen over dit werk, heeft Murray Perahia in de bijsluiter van zijn dubbel-cd van de Goldberg variaties verteld: alle 30 variaties corresponderen met het respectievelijke onderdeel van de aria. De eerste variatie “vertegenwoordigt” maat 2, de tweede variatie maat 3 enz. Zo is de “Ouverture” gelinkt aan maat 15, het begin van deel 2 van de aria. De aria’s horen dus bij dezelfde structuur (maat 1 en 32) als bij een perfecte caleidoscoop.
Nogmaals : de 32 maten met “hetzelfde” verhaal, komen telkens terug in iedere variatie.
Veel canons
Wat wel overal vermeld staat, is dat Bach iedere derde variatie als een canon componeerde. De eerste canon (hieronder) is zoals “Vader Jacob” een herhaling van de melodie. Wel op zo’n manier dat het bijna niet opvalt. Bij de volgende canons wordt het interval tussen de stemmen steeds groter.